فعاليت ها و حركات سازمان يافته انسان هميشه با فرصت و زمان كافي و مطابق روال عادي به انجام نمي رسد و گاهي بدون آمادگي قبلي و شناخت ، شرايطي پيش مي آيد كه برنامه هاي از پيش طرح شده كارايي خود را از دست مي دهد و اقدامات ديگري ضرورت مي يابد.
وقايع و حوادث غير منتظره انسان ها و گروه ها را از مسير اصلي خارج كرده و مشكلاتي به وجود مي آورند كه انسان هيچ چاره اي جز به هم زدن برنامة اصلي و اقدام عاجل و فوري ندارد.
دركلية فعاليت هاي سازمان يافته انسان ، پيش بيني هايي براي حوادث و وقايع نامطلوب به عمل مي آيد ، كه لازمة آن برنامه ريزي ، سازماندهي ، سرمايه گذاري و تجهيز است.
گاهي ابعاد اتفاقات طوري است كه پيش بيني هاي قبلي توان جواب گويي را ندارند ، لذا در اين موارد مديريت خاصي لازم است كه اصطلاحاً ” مديريت بحران ” ناميده مي شود .
سوانح و بحران ها اغلب ناگهاني مي باشند و در صورت تدريجي بودن نيز به بشر فرصت كافي نداده و ضايعات ، خسارات و تخريب هاي شديد محيطي را به دنبال مي آورند .
اولين اقدام انسان در برخورد با بحران ها و سوانح ، عبارت است از نجات وكاهش اثرات واقعه كه با وجود زمان بسيار كم نياز به واكنش سريع دارد .
واكنش سريع كه بخش بسيار مهم مديريت بحران را تشكيل مي دهد ، شامل : شناسايي ، ارزشيابي ، تصميم گيري و اقدامات اضطراري موقت مي باشد كه تمام مراحل اين واكنش در زمان بسيار كوتاه حتي گاهي در حد چند ساعت صورت مي گيرد (( البته به شرطي كه قبلاً در مورد تأمين نيروي انساني ، تداركات و تجهيزات پيش بيني شده باشد ))
چهار اصل مدیریت بحران شامل:
1- پيش بيني و آمادگي برخورد با بحران به وسيلة ارزيابي احتمال و آسيب پذيري
2- كاهش خسارات و ضايعات ناشي از سوانح و بحران ها و عوارض و پيامدهاي آنها
3- خروج از حالت بحراني و بازگرداندن وضعيت عادي نسبي و ارتباطات اوليه به محل و منطقه
4- بازسازي ، ترميم و مقاوم سازي نسبت به حوادث ، سوانح و بحران ها .
در اغلب موارد مقابله با بحران يك فعاليت چند سازماني است كه بايستي داراي مديريت واحد بوده و سازمان هاي متعدد به صورت زير سيستم ، وظايف و اهداف كلي سيستم را تعقيب نمايند .
اگر مراحل مديريت بحران را به صورت زیر بدانیم :
( الف ) بررسي هاي لازم براي ارزشيابي احتمال بحران ؛
( ب ) اقدامات پيشگيري و افزايش ايمني در مقابل بحران ؛
( ج ) پيش بيني تمهيدات لازم براي مواجهه با بحران ؛
( د ) اقدامات اضطراري پس از وقوع بحران ؛
( و ) بازسازي و ترميم تخريب ها و ضايعات بحران ؛
مشخص می شود كه مديريت بحران لازم است كه مجموعه اي از تخصص هاي زير را به كمك گيرد :
تخصص هاي فني مربوط به منشأ بحران ( طبيعي ، تكنولوژيك و سياسي ) ؛
•جامعه شناسي و مردم شناسي ؛ – بهداشتي ، پزشكي و درماني ؛
• نظامي و انتظامي ؛ – ارتباطات ؛
• تغذيه ؛ – مسكن و شهر سازي ؛
• حمل و نقل ؛ – اقتصاد و امور مالي ؛
• حقوق و قوانين ؛ – محيط زيست
بلایای طبیعی دارای انواع گوناگونی هستند که زلزله، سیل، طوفان، گردباد، سونامی، تگرگ، بهمن، رعد و برق، تغییرات شدید درجه حرارت، خشکسالی و آتشفشان نمونه‌هایی از این بلایای طبیعی به شمار می آیند. کشور ایران در کمربند جهانی زلزله قرار دارد و به همین سبب زلزله وجه غالب و اصلی بلایایی است که هر چند یکبار نقطه ای از کشورمان را در معرض آسیب و بحران قرار می دهد. همچنین وجود نقاط جمعیتی متراکم ایران را به کشور آسیب پذیر در برابر زلزله تبدیل کرده است؛ به طوری که هر ساله شاهد وقوع فاجعه ای در گوشه از این سرزمین پهناور هستیم که از جمله این حوادث می توان به وقوع زلزله در شهرهای سلماس،بوئین زهرا، طبس، رودبار و منجیل، زلزله مصیب بار بم ، سرپل ذهاب و زلزله های پیاپی اخیر در استان های جنوبی، جنوب شرقی، مرکزی و شمال غرب کشور اشاره کرد.
زلزله حادثه ای است طبیعی که بر اثر ازاد شدن ناگهانی انرژی ذخیره شده در پوسته زمین رخ می دهد. هرچه عمق کانونی زلزله بیشتر باشد، لرزش حاصل از ان در ناحیه وسیعتری در سطح زمین احساس شده ولی خسارت کمتری وارد می شود. زلزله های کم عمق در ناحیه محدودی درسطح زمین احساس شده ولی خسارت زیادی برجای می گذارند.
زلزله پدیده بسیار پیچیده ای است که دانش کنونی بشری قادر به تسلط کامل بر این پدیده نیست. هر زلزله رخ داده در دنیا درس جدیدی برای محققان داشته و هر زلزله خصوصیات منحصر به فرد خود را دارد از این رو پیش بینی کامل زلزله ها کار راحتی نیست.
بنابر مطالعات موردی انجام شده در خصوص مدیریت بحران و سوانح در قرن اخیر، پیشرفت های شایان توجه بشر در عرصه علوم به ویژه علوم طبیعی به افزایش ظرفیت سامانه های هشدار سریع و زودهنگام به ویژه در مقابل وقایع طبیعی، غیرطبیعی، آب و هوایی و سوانح انسان ساخت در کنار کلانشهرهای مستعد وقوع اینگونه حوادث انجامیده و توانسته به عنوان ابزاری مهم در مقابله با بلایا و حوادث یادشده در راستای مرحله اول مدیریت بحران مورد استفاده قرار گیرد.
بر اساس تحقیقات گروه های بین المللی امداد و نجات در حوادث و سوانح طبیعی و پیچیده سامانه های هشدار سریع (زود هنگام اولیه) نه فقط جان انسان ها را از مخاطرات طبیعی، غیرطبیعی و انسان ساخت حفظ می کنند، بلکه مانع از دست رفتن سرمایه های ملی و انحراف منابع از مسیر توسعه اقتصادی می شوند.
قبل از وقوع بحران ها و سوانح اغلب نشانه های هشدار دهنده ای وجود دارد که احتمال وقوع بلایی را خبر می دهند.
در این فناوری از اختلاف سرعت امواج اولیه و ثانویه زلزله و نیز سرعت انتقال اطلاعات و اعلام هشدار با سرعت نور استفاده می شود. در واقع اهمیت و کارایی سیستم هشدار بستگی به موقعیت کانون زلزله، فاصله ایستگاه لرزه نگاری تا کانون و موقعیت مناطق شهری نسبت به کانون زلزله دارد.
سامانه های هشدار سریع و زودهنگام شامل زنجیره ای از اقداماتی همچون شناخت مخاطرات و ترسیم نقشه آن، پایش و پیش بینی حوادث قریب الوقوع، پردازش اطلاعات و انتشار اخطارهای قابل فهم برای مردم و انجام اقدامات مناسب و به موقع در پاسخ به این هشدارها است.
ایجاد و راه اندازی سامانه هشدار سریع به توانمند سازی افراد و جوامع در معرض خطر کمک می کند تا برای اقدام و عکس العمل مناسب به منظور کاهش خسارات مالی و جانی در مقابل تهدیدهای ناشی از وقوع بلایا و بحران ها فرصت کافی داشته باشند
ایجاد سامانه مدیریت پیش بینی و هشدار سریع از سوی سازمان های دخیل در امر مدیریت بحران و سوانح برای بلایای طبیعی به ویژه در کلانشهرهای بزرگ که مراکز تراکم انسانی، انرژی، اقتصادی و نظایر آن هستند از اهمیت ویژه‌ای برخورداراست.
سامانه هشدار سریع هنگام یک فرآیند زنجیره وار و پیوسته است که سازمان های کلیدی مسوول در امر مدیریت بحران، جوامع در سطح ملی و محلی، سازمان هایی که به نحوی از انحاء در مراحل مختلف چرخه مدیریت بلایا درگیر می شوند، سیاستگذاران و هیات دولت همه مشارکت کنندگان اصلی این سامانه به شمار می آیند.
نظام های مدیریت بحران، بدون وجود سامانه پیش بینی و هشدار زودهنگام از کارآیی مناسب در پوشش حوادث و سوانح برخوردار نخواهند بود.
در نزدیکی کشور ما سامانه هشدار سریع برای شهر استانبول ترکیه طراحی و اجرا شده است.
بر این اساس قطع خطوط گاز برای جلوگیری از آتش سوزی، خاموش کردن ماشین آلات، توقف آسانسورها، مسیریابی دوباره جریان برق، قطع عملیات فرودگاه ها، هشدار به اتاق عمل بیمارستان ها، شروع استفاده از ژنراتورهای اضطراری و بستن خطوط انتقال نفت از برنامه های سامانه های هشدار زودهنگام زلزله در زمان وقوع این رخداد طبیعی است.
در تمام دنیا علم مدیریت بحران به معنای مدیریت طلایی ثانیه ها در زمان وقوع حوادث و بلایای طبیعی است و با استفاده و بکارگیری مفاهیم کاربردی و بنیادین این علم در فاصله زمانی میان ۲ موج زلزله و موج مخرب می توان با انجام اقدامات پیشگیرانه بسیاری از خسارت های زلزله را کاهش داد.
